قله فلك الافلاك

قلعه فلك الافلاك(دژشاپور خواست)

در گذر اين تحولات تاريخي بناي اوليه و پيرامون آن دستخوش تغييرات فراوان شده است , به طوري كه از دوازده برج حصار گرداگرد آن , تنها نام (( دوازده برجي )) بر خيابان حاشيه غربي آن باقي مانده و ديگر از دروازه , ديوانخانه , ارگ , سروستان , كاروانسرا , باغ ارم و آسيابهاي اطراف آن خبري نيست ! در همين دو دهه با تلاشي كه براي حفظ و مرمت آن شده , اما حريم تاريخي اش بيش از گذشته ها مورد بي مهري قرار گرفته , به گونه اي كه براي ديدار و دسترسي آن مي بايست از لابلاي ساختمانهاي بد منظر ساخته شده سالهاي اخير عبور كرد.

در متون تاريخي نام اين بنا به صورتهاي مختلفي مانند دژ شاپورخواست ، دژ سياه ، دز بز ، قلعة خرماباد ، قلعه سفيد ، سلاسل ، كاخ اتابكان ، قصر ، قلعه بالا ، كوشك ، قلعة فلك الافلاك ضبط شده و بوميان منطقه آن را به نام دوازده برجي مي شناسند . قديمي ترين نامي كه در متون تاريخي به اين قلعه اطلاق شده است دژ شاپور خواست است كه تا قرن ششم و هفتم هجري همچنان به همين نام مشهور بوده و پس از آن با ويراني شهر شاپورخواست و شكل گيري شهر خرم آباد ، قلعة خرماباد خوانده شده است كه تا اوايل دورة قاجار همچنان به همين نام از آن ياد كرده اند .
در دورة قاجار با توجه به تعميرات انجام گرفته در زمان محمد علي ميرزا حاكم لرستان در سر يكي از برجهاي قلعه كه بلندترين برج آن و مسلط بر تمام شهر و بلوك خرم آباد بوده اطاقي ساخته شده است كه به آن نام فلك الافلاك داده اند . و همين نام بعدها به كل مجموعه اطلاق شده است . معين السلطنه نيز در سال 1334 هجري به برجي كه ارتفاع آن از همة بروجات قلعه بيشتر بوده اشاره كرده كه مشهور به فلك الافلاك بوده است ( چاغروند ، همان ، ص 176 ) . اما حاج ميرزا عبدالغفار نجم الملك كه در سال 1299 هجري قمري كه 35 سال پيشتر در سفر خويش به خوزستان از اين بنا ديدن كرده در سفرنامة خويش نوشته است كه قلعة محكمي معروف به فلك الافلاك ( منسوب به حسن خان والي ) خيلي معتبر و صاحب چند دست عمارت و حمام و غيره و چاه آبي به عمق يكصد ذرع نام مي برد (نجم الملك ، ص 16/18 ) . شايد اين قديم ترين اشاره اي است كه به نام فلك الافلاك شده است .

در اين صورت وجه تسميه اي كه معين السلطنه به آن اشاره مي كند نفي مي شود . واژة فلك الافلاك به فلك نهم كه آسمان همة آسمانها يا بلندترين آنهاست و فلك البروج به فلكي كه برجهاي دوازده گانه دارد اطلاق مي شود ( دهخدا ، لغت نامه ، ذيل « فلك » ) . غضنفري در اين رابطه نوشته است : « شايد سبب نامگذاري جديد اين دژ باستاني به فلك الافلاك را بتوان يكي توصيفات و تشبيهات بزرگ نمايانة صاحب عالم آراي نادري از قلعه هاي نظامي زمان از جمله قلعه اي در لرستان و ديگر وجود بارويي خشتي گرداگرد اين قلعه دانست كه داراي دوازده برجي با كاربرد نجومي بوده است ( مطالعه اجتماعي … ، ص 48)

احتمالاً وجود حصار دوازده برجي در پيرامون قلعة فلك الافلاك و تشابه آن با بروج دوازدة گانه فلكي ، همچنين شكوه و عظمت و ارتفاع قلعه در اين نامگذاري مؤثر بوده است . نام دوازده برجي برگرفته از حصاري بوده است كه با مساحت تقريبي 10 هكتار پيرامون قلعة فلك الافلاك را احاطه مي كرده است . در كتاب جغرافياي لرستان دور قلعه را يك خمس فرسخ آورده است ( ص 27 ) .


رشته كوههاي موازي زاگرس ، حائل مابين فلات مركزي و بخشهاي جنوبي و غربي ايران قرار گرفته و لرستان در بخش مياني اين رشته كوهها در گذر راههاي مهم ارتباطي واقع شده و در طول تاريخ همواره از اهميت خاصي برخوردار بوده است .

از دشت سيلاخور و ورود به رشته كوههاي زاگرس تا خروج از اين رشته كوهها و ورود به دشتهاي خوزستان به طول تقريبي 200 كيلومتر ، شايد هيچ نقطه اي را همچون دره و جلگه خرم آباد از لحاظ موقعيت جغرافيايي ( بر سر راههاي ارتباطي ) ، سرابهاي فراوان ، هواي مناسب ، موقعيت ويژة تپه قلعه فلك الافلاك نتوان يافت . دو رشته كوه در دو طرف درة خرم آباد با جهت شمال غرب به جنوب شرق ، آن را چون حصاري احاطه كرده اند ، دو رودخانه در وسط اين دره تلاقي نموده به سمت جنوب در جريان است . با اين وصف در مركز اين دره ، صخره اي با ارتفاع حدود 20 متر و مساحت تقريبي 5300 مترمربع از سطح زمينهاي اطراف در نتيجه فعل و انفعالات زمين شناسي سربرآورده كه مشرف بر دره و گذرگاههاي ورودي به آن است .
اين تپه و صخره به واسطة موقعيت ويژه و واقع شدن در كنار سراب پر آب گلستان بنابر شواهد باستانشناسي ، همواره مورد توجه بشر در طول تاريخ بوده و دژ شاپور خواست نيز محصول توجه پادشاهان ساساني به اين نقطه بوده است كه در دوره هاي اسلامي عهد حسنويه و اتابكان و واليان لرستان در گذر تاريخ به حيات خويش ادامه داده است .

حصار ، برج ، بارو :
يكي از اجزاء و عناصر تشكيل دهندة قلاع قديمي حصار بوده كه بنا به درجه و اهميت قلعه ها به تناسب كاربري آنها ساخته مي شده است . قلعة فلك الافلاك از آن جهت كه در طول دوره هاي مختلف تاريخي همواره به عنوان مقر حكمرانان مورد استفاده بوده ، بنابراين آن را بايد در زمرة يك دژ ارگ حكومتي به شمار آورد . كما اين كه اين قلعه در دوره هاي بعد ( قرن هفتم هجري ) در شكل گيري و تكوين شهر قديم خرماباد نيز نقش اصلي را ايفا نموده است .